Uranografie, hemelcartografie, sterrenkaarten maken – hoe je het maar noemen wilt. Waar zou een liefhebber van de sterrenhemel zijn zonder sterrenkaart? Toegegeven, die hemel is ook zonder kaart schitterend om waar te nemen, maar een goede kaart voegt een extra dimensie toe: de ontdekking van de hemel. Uranograaf Wil Tirion, de man achter een groot aantal gerenommeerde sterrenkaarten biedt ons een kijkje in de keuken van de uranografie.
Sinds mensenheugenis heeft de mens interesse getoond in de sterrenhemel. Waar in de vroegste weergaven van de hemel vooral de sterrenbeelden centraal stonden, ligt tegenwoordig de nadruk op posities en magnitudes. Sterrenkaarten zijn een onmisbaar onderdeel geworden van de uitrusting van elke astronoom, zowel amateur als professioneel. Eén naam die hier onlosmakelijk mee verbonden is, is die van Wil Tirion.
Al op tienjarige leeftijd raakte Wil Tirion gefascineerd door de sterrenhemel. In een encyclopedie zag hij een foto van Saturnus en enkele sterrenkaartjes, die hij prachtig vond om te bestuderen. Toen zijn vader hem het boek “Gij en de sterrenwereld” cadeau deed, trok vooral de uitvouwbare sterrenkaart achter in het boek zijn aandacht.
“Dat was om de een of andere reden voor mij het mooiste deel van het boek”, vertelt hij. “Ik ging de kaart vergelijken met wat ik aan de hemel zag en ontdekte dat de kaart niet helemaal klopte met mijn eigen waarneming. Toen begon ik zelf kaartjes te tekenen van de sterrenbeelden, zoals ik ze aan de hemel zag.” In de jaren die daarop volgden verzamelde hij veel sterrenkaarten, waar hij zelf voor spaarde. Een belangrijk moment in zijn leven wordt gemarkeerd door de dag waarop hij als tiener Webb’s Atlas of the Stars in handen kreeg. Hij had er lang op gewacht, maar toen hij de door hem felbegeerde atlas eindelijk in zijn bezit had, bleken de kaarten tot zijn grote teleurstelling slordig getekend en totaal niet wat hij ervan had verwacht. Hij nam zich toen voor om op een dag zijn eigen sterrenatlas te gaan tekenen, en dan een goede!
Monnikenwerk
De mogelijkheid om zijn jeugddroom te verwezenlijken deed zich jaren later voor, in 1978. Als grafisch vormgever bij een lithobedrijf had hij inmiddels jarenlange ervaring opgedaan met teken- en ontwerpwerk en drukwerkvoorbereiding. Hij had daar zijn eigen kantoortje met een teken- en een lichttafel, en daar zag zijn eerste atlas, Sky Atlas 2000.0, het levenslicht. De kaarten werden traditioneel op de tekentafel vervaardigd. Dat ging als volgt: er werd eerst een gradennet geconstrueerd en daarin werden -met de hand- de vele duizenden sterren getekend, aan de hand van een catalogus met posities en andere informatie.
“Een echt monnikenwerk,” aldus Tirion. Elke werkdag om half zes ’s ochtends opstaan om vóór het werk nog even twee uur aan de tekentafel te werken aan de atlas – hij was zijn plannen zeer toegewijd. Ook de lunchpauze werd opgeofferd aan het waarmaken van zijn jongensdroom. Al zijn inspanningen bleken niet voor niets toen het Amerikaanse Sky Publishing Co. toezegde Tirions atlas te willen uitgeven. Het werktempo moest daarmee ook worden verhoogd, omdat er geruchten waren dat men ook in Tsjechië werkte aan een nieuwe atlas. Er werd namelijk gezocht naar een opvolger voor Atlas Coeli Skalnate Pleso (Atlas of the heavens), de atlas van de Tsjechische astronoom en uranograaf Antonín Bečvář, die decennialang als standaardwerk was beschouwd. Voortaan werd er ook in de weekenden gewerkt aan Sky Atlas 2000.0, die in april 1982, na 30 maanden hard werken, eindelijk gereed was.
Sky Atlas bleek een groot succes en is alom geroemd om de nauwkeurigheid en visuele aantrekkelijkheid van de kaarten. Wat ooit als liefhebberij was begonnen, groeide al snel uit tot een fulltime baan toen er steeds meer verzoeken van uitgeverijen binnenkwamen om sterrenkaarten van zijn hand. Wil Tirion gaf zijn baan als grafisch tekenaar op om zich te kunnen wijden aan de uranografie. Maar in de loop der tijd is er natuurlijk heel wat veranderd op grafisch gebied, en dus ook in de manier waarop sterrenkaarten worden gemaakt.
Met de tijd mee
“Ik ben niet iemand die gebruikmaakt van ingewikkelde formules, maar van mijn eigen visuele inzichten”, aldus Tirion, die autodidact is op het gebied van cartografie. Zo zijn veel projectiemethoden afhankelijk van ingewikkelde formules om een bol op een plat vlak weer te kunnen geven. Maar door een globe te bestuderen leerde hij dat de kegelprojectie, die hij gebruikte voor SkyAtlas 2000.0, eenvoudig te construeren is zonder deze formules te hoeven toepassen.
Waar een hemelkaart vroeger op de tekentafel begon, wordt tegenwoordig alles met de computer gedaan. Tirion legt uit: “Door middel van een computerprogramma kunnen de posities van sterren in een bestand worden opgeslagen. Dat bestand open ik vervolgens in een vector tekenprogramma, zoals Adobe Illustrator, en op basis daarvan maak ik een sterrenkaart, die ook grafisch aantrekkelijk is. Dat laatste is iets waar veel kaarten of atlassen naar mijn mening nogal in tekortschieten.”
Dat het produceren van sterrenkaarten echter beslist geen lopendebandwerk is, blijkt wanneer hij beschrijft met welke factoren hij rekening houdt bij het ontwikkelen van een hemelkaart. “Een goede kaart moet duidelijk en overzichtelijk zijn en vooral niet te veel informatie bevatten. Daarnaast is het belangrijk je doelgroep goed te kennen, want dat is bepalend voor wat je wel en niet moet tonen op een kaart.” Zo is de nieuwe reeks maandelijkse sterrenkaarten die hij speciaal voor dit magazine heeft ontworpen, uitermate geschikt voor de geografische breedte waar Nederland en België zich op bevinden, en zo worden de lezers van Guidestar optimaal bediend!
Het spanningsveld tussen de wensen van de uitgeverij en de behoeften van de gebruiker heeft in zijn carrière al voor de nodige uitdagingen gezorgd. “Een uitgever heeft soms specifieke wensen met betrekking tot de opzet en de kleuren van een sterrenkaart. Als gebruikers vervolgens hun beklag doen over het feit dat bepaalde kleuren niet goed te onderscheiden zijn onder rood licht, dan leer je daar weer van. Inmiddels heb ik een computerprogramma geïnstalleerd om het effect van het rode licht op een kaart te simuleren. Als bepaalde kleuren niet werken, dan zie ik dat tijdig en kan ik ze aanpassen.”
Zijn carrière kent gelukkig ook veel hoogtepunten. Zo zal hij bijvoorbeeld nooit vergeten hoe hij in 1981 voor de publicatie van zijn eerste grote atlas met het originele tekenwerk naar de Verenigde Staten moest vliegen om het persoonlijk af te leveren bij de uitgever. Later werd hij ook vaak uitgenodigd om op star parties in de Verenigde Staten lezingen te houden, iets wat altijd gepaard ging met het zetten van vele handtekeningen in atlassen van zijn hand.
Kies maar een kaart
Het kiezen van een goede sterrenkaart of –atlas kan nog een hele uitdaging zijn, want het aanbod is groot. Heeft Tirion nog tips voor beginnende en gevorderde amateurastronomen?
“Voor amateurs en gevorderde amateurs is de jaarlijkse Sterrengids een geweldige publicatie. Voor algemene informatie zijn er heel wat boeken beschikbaar, onder andere van Govert Schilling. Zijn Handboek Sterrenkunde is heel compleet, en ook zijn onlangs verschenen boek Deep Space is zeker een aanrader. In die boeken zijn ook door mij vervaardigde sterrenkaarten opgenomen.”
“Voor de beginnende waarnemer zijn er natuurlijk heel wat eenvoudige sterrenatlassen. Goedkoop is de Bright Star Atlas (Wil Tirion & Brian Skiff). Uitgebreider is de Cambridge Star Atlas (Wil Tirion). Voor de gevorderde waarnemer: Sky Atlas 2000.0, second Edition (Wil Tirion & Roger W. Sinnott). En voor de diehards: Uranometria 2000.0, Second Edition (Tirion, Rappaport, Remaklus) of The Millenium Star Atlas (Roger W. Sinnott & Michael A.C. Perryman).”
Leuke weetjes
- Uranometria (1603) van Johannes Bayer was één van de eerste moderne sterrenatlassen. Deze bevatte de posities van ruim 1200 sterren. Hierin werd de methode geïntroduceerd om de sterren in een bepaald sterrenbeeld in aflopende orde van helderheid aan te duiden met een letter van het Griekse alfabet (bijvoorbeeld: α Orionis voor Betelgeuze, β Orionis voor Rigel enz.) Deze methode is nog altijd in gebruik.
- Halverwege de 19de eeuw publiceerde Friedrich Argelander de baanbrekende Bonner Durchmusterung, een zeer complete en nauwkeurige catalogus met maar liefst 325.000 sterposities en een serie kaarten, waarop de sterren handmatig in een gradennet waren getekend. De catalogus bleef ruim een eeuw lang ongeëvenaard.
- Tirions Sky Atlas 2000.0 zou uiteindelijk de opvolger worden van Atlas Coeli Skalnate Pleso, de atlas van de Tsjechische astronoom en uranograaf Antonín Bečvář. Tirion putte veel inspiratie uit de werken van Bečvář, voor wiens stijl en tekentechnieken hij veel bewondering had.
- In 1987 is Wil Tirion wegens zijn bijdrage aan de hemelcartografie onderscheiden met de Dr. J. van der Bilt-prijs; een onderscheiding van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde.
- In 1993 is door de Internationale Astronomische Unie een asteroïde naar Wil Tirion vernoemd: (4648) Tirion = 1931 UE.
- Voor meer informatie over Wil Tirion en zijn werk: www.wil-tirion.com
