Magnetars zijn de sterkste magneten in het heelal. Deze supercompacte uitgedoofde sterren met ultrasterke magnetische velden zijn overal in ons Melkwegstelsel te vinden, maar astronomen weten niet precies hoe ze ontstaan. Nu hebben onderzoekers, met behulp van diverse telescopen verspreid over de hele wereld, waaronder faciliteiten van de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO), een levende ster ontdekt die waarschijnlijk een magnetar zal worden. De ontdekking van dit nieuwe stertype, een zware magnetische heliumster, werpt licht op de oorsprong van zogeheten magnetars.
Hoewel de ster al meer dan honderd jaar wordt waargenomen, liet het raadselachtige karakter van HD 45166 zich niet eenvoudig verklaren met conventionele modellen en was er weinig meer over bekend dan dat hij deel uitmaakt van een dubbelster [1], veel helium bevat en enkele malen zwaarder is dan onze zon. ‘Deze ster werd een beetje een obsessie voor mij,’ zegt Tomer Shenar, astronoom aan de Universiteit van Amsterdam en hoofdauteur van een onderzoeksartikel over dit object dat vandaag in Science is gepubliceerd. ‘Tomer en ik noemen HD 45166 de ‘zombiester’, zegt mede-auteur en ESO-astronoom Julia Bodensteiner, die in Duitsland werkt. ‘Dat is niet alleen omdat deze ster zo uniek is, maar ook omdat ik gekscherend opmerkte dat Tomer er zelf een zombie van wordt.’
Shenar, die eerder vergelijkbare heliumrijke sterren had bestudeerd, dacht dat magnetische velden de kwestie zouden kunnen oplossen. Bekend is namelijk dat magnetische velden het gedrag van sterren beïnvloeden en zouden kunnen verklaren waarom de gangbare modellen er niet in slaagden om HD 45166, die zich op ongeveer 3000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn) bevindt, te karakteriseren. ‘Ik herinner me dat er een lampje bij me ging branden toen ik de bestaande literatuur doornam: ‘Wat nou als de ster magnetisch is?’, zegt Shenar, die momenteel werkzaam is bij het Centrum voor Astrobiologie in Madrid, Spanje.
Shenar en zijn team namen zich voor om de ster te onderzoeken met verschillende faciliteiten over de hele wereld. De belangrijkste waarnemingen werden in februari 2022 gedaan met een instrument van de Canada-France-Hawaii Telescope dat magnetische velden kan detecteren en meten. Daarnaast maakte het team ook gebruik van belangrijke archiefgegevens die waren verzameld met de Fiber-fed Extended Range Optical Spectrograph (FEROS) van de ESO-sterrenwacht op La Silla in Chili. Toen de waarnemingen eenmaal binnen waren, vroeg Shenar co-auteur Gregg Wade, een expert op het gebied van magnetische velden in sterren aan het Royal Military College of Canada, om de gegevens te bestuderen. Het antwoord van Wade bevestigde Shenars voorgevoel: ’Nou, wat dit ding ook moge zijn – het is zeker magnetisch.’
Het team van Shenar had ontdekt dat HD 45166 een ongelooflijk sterk magnetisch veld heeft van 43.000 gauss, wat hem tot de meest magnetische zware ster maakt die ooit is gezien [2]. ‘Het volledige oppervlak van de heliumster is even magnetisch als de sterkste door mensen gemaakte magneten,’ licht mede-auteur Pablo Marchant, astronoom aan het Instituut voor Sterrenkunde van de KU Leuven in België, toe. Deze waarneming betekent de ontdekking van de allereerste zware magnetische heliumster. ‘Het is fantastisch om een nieuw type astronomisch object te ontdekken,’ zegt Shenar, ‘vooral als dit zich al die tijd recht voor onze neus bevond.’ Bovendien geeft het object aanwijzingen over de oorsprong van magnetars – compacte, uitgedoofde sterren die doorspekt zijn met magnetische velden die nog minstens een miljard keer sterker zijn dan die van HD 45166. De berekeningen van het team wijzen erop dat deze ster als magnetar zal eindigen. Terwijl hij onder zijn eigen zwaartekracht bezwijkt, zal zijn magnetische veld sterker worden, en verandert HD 45166 uiteindelijk in een uiterst compacte kern met een magnetisch veld van ongeveer 100 biljoen gauss [3] – de krachtigste magneetsoort in het heelal.
Shenar en zijn team ontdekten ook dat HD 45166 een kleinere massa heeft dan eerder werd gemeld, ongeveer twee keer de massa van de zon, en dat het sterrenpaar op veel grotere onderlinge afstand om elkaar wentelt dan werd aangenomen. Bovendien wijst hun onderzoek erop dat HD 45166 is ontstaan uit de fusie van twee kleinere heliumrijke sterren. ‘Onze bevindingen geven een compleet nieuw beeld van HD 45166’, constateert Bodensteiner.
Noten
[1] Hoewel HD 45166 een dubbelster is, verwijst HD 45166 in deze tekst naar de heliumrijke ster, niet naar beide sterren.
[2] Het magnetische veld van 43.000 gauss is het sterkste dat ooit is gemeten in een ster die de Chandrasekhar massalimiet overschrijdt: de kritische grens waarboven sterren ineen kunnen storten tot neutronensterren (een magnetar is een soort neutronenster).
[3] Een biljoen is een 1 met twaalf nullen.
Over ESO
De Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO) stelt wetenschappers van over de hele wereld in staat om de geheimen van het heelal te ontdekken, ten bate van iedereen. Wij ontwerpen, bouwen en exploiteren observatoria van wereldklasse die door astronomen worden gebruikt om spannende vragen te beantwoorden en de fascinatie voor astronomie te verspreiden, en bevorderen internationale samenwerking op het gebied van de astronomie. ESO, in 1962 opgericht als intergouvernementele organisatie, wordt inmiddels gedragen door 16 lidstaten (België, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Ierland, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland) en door het gastland Chili, met Australië als strategische partner. Het hoofdkwartier van de ESO en haar bezoekerscentrum en planetarium, de ESO Supernova, zijn gevestigd nabij München in Duitsland, maar onze telescopen staan opgesteld in de Chileense Atacama-woestijn – een prachtige plek met unieke omstandigheden voor het doen van hemelwaarnemingen. ESO exploiteert drie waarnemingslocaties: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope en Very Large Telescope Interferometer, evenals surveytelescopen zoals VISTA. Ook zal ESO op Paranal de Cherenkov Telescope Array South huisvesten en exploiteren – ’s werelds grootste en gevoeligste observatorium van gammastraling. Samen met internationale partners beheert ESO APEX en ALMA op Chajnantor, twee faciliteiten die de hemel waarnemen in het millimeter- en submillimetergebied. Op Cerro Armazones, nabij Paranal, bouwen wij ‘het grootste oog ter wereld’ – ESO’s Extremely Large Telescope. Vanuit onze kantoren in Santiago, Chili, ondersteunen wij onze activiteiten in het gastland en werken wij samen met Chileense partners en de Chileense samenleving.
Bron: ESO
