Deze opvallende bubbel, gloeiend als de schim van een ster in de spookachtige duisternis van de ruimte, ziet er bovennatuurlijk en geheimzinnig uit. Maar het is een bekend astronomisch object: een planetaire nevel – het restant van een stervende ster. Deze opname van het niet erg bekende object ESO 378-1 – de beste tot nu toe – is gemaakt met ESO’s Very Large Telescope in het noorden van Chili.
Deze planetaire nevel, die de bijnaam Zuidelijke Uilnevel heeft gekregen, heeft een middellijn van bijna vier lichtjaar. De bijnaam verwijst naar zijn evenbeeld aan de noordelijke hemel, de Uilnevel. ESO 378-1 [1], die ook te boek staat als PN K 1-2 en PN G283.6+25.3, staat in het sterrenbeeld Hydra (Waterslang). Net als alle planetaire nevels is ESO 378-1 een relatief kortstondig verschijnsel, dat hooguit enkele tienduizenden jaren zal standhouden. Ter vergelijking: het leven van een ster duurt gemiddeld enkele miljarden jaren [2]. Een planetaire nevel ontstaat als een stervende ster zijn buitenste gaslagen afstoot. Hoewel de nevel aanvankelijk een opvallende heldere verschijning is, vervaagt zo’n gasbubbel al snel. Dat komt niet alleen doordat hij steeds verder opzwelt, maar ook doordat de centrale ster geleidelijk minder fel gaat stralen.
Alleen sterren die minder dan acht keer zo veel massa hebben als onze zon kunnen een planetaire nevel vormen. Zwaardere sterren sluiten hun leven af met een spectaculaire supernova-explosie. Naarmate deze niet al zware sterren ouder worden, produceren ze een steeds intensere sterrenwind, wat ertoe leidt dat ze hun buitenste gaslagen kwijtraken. Nadat het weggeblazen gas zich over de omgeving heeft verspreid, begint de overgebleven hete kern van de ster ultraviolette straling uit te zenden, die het omringende gas vervolgens ioniseert. In reactie op deze ionisatie begint de uitdijende gasschil in allerlei heldere tinten te gloeien.
Nadat de planetaire nevel vervaagd is, blijft het restant van de ster nog een miljard jaar stralen. Dan is zijn brandstof op en verandert hij in een kleine, maar hete en compacte, witte dwergster die in de loop van de miljarden jaren geleidelijk afkoelt. Over enkele miljarden jaren zal ook onze zon een planetaire nevel produceren en in een witte dwerg veranderen. Planetaire nevels spelen een cruciale rol bij de chemische verrijking en evolutie van het heelal. Elementen zoals koolstof en stikstof, en andere zwaardere elementen die in deze sterren zijn gevormd, worden teruggegeven aan het interstellaire medium. Uit dat materiaal kunnen nieuwe sterren, planeten en eventueel ook leven ontstaan. Vandaar de beroemde uitspraak van astronoom Carl Sagan: ‘We bestaan uit sterrenstof.’
Deze foto komt uit het ESO Cosmic Gems-programma, een initiatief waarbij interessante, intrigerende of visueel aantrekkelijke objecten voor educatieve of publicitaire doeleinden met ESO-telescopen worden gefotografeerd. Het programma maakt gebruik van ‘telescooptijd’ die niet geschikt is voor wetenschappelijke waarnemingen. Alle verzamelde gegevens, die ook bruikbaar kunnen zijn voor wetenschappelijke doeleinden, staan via ESO’s wetenschappelijk archief ter beschikking van astronomen.
Noten
[1] De letters ‘ESO’ in de naam van dit object verwijzen naar een catalogus van objecten die in de jaren ’70 en ’80 is samengesteld na nauwkeurige bestudering van nieuwe opnamen die met de 1-meter Schmidt-telescoop van de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) waren gemaakt.
[2] De levensduur van een planetaire nevel, afgezet tegen het leven van een ster, is vergelijkbaar met de levensduur van een zeepbel, afgezet tegen de leeftijd van het kind dat aan het bellenblazen is.
Meer informatie
ESO is de belangrijkste intergouvernementele astronomische organisatie in Europa en de meest productieve sterrenwacht ter wereld. Zij wordt ondersteund door zestien lidstaten: België, Brazilië, Denemarken, Duitsland, Finland, Frankrijk, Italië, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Zwitserland, en door gastland Chili. ESO voert een ambitieus programma uit, gericht op het ontwerpen, bouwen en beheren van grote sterrenwachten die astronomen in staat stellen om belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen te doen. Ook speelt ESO een leidende rol bij het bevorderen en organiseren van samenwerking op astronomisch gebied. ESO beheert drie waarnemingslocaties van wereldklasse in Chili: La Silla, Paranal en Chajnantor. Op Paranal staan ESO’s Very Large Telescope (VLT), de meest geavanceerde optische sterrenwacht ter wereld, en twee surveytelescopen: VISTA werkt in het infrarood en is de grootste surveytelescoop ter wereld en de VLT Survey Telescope is de grootste telescoop die specifiek is ontworpen om de hemel in zichtbaar licht in kaart te brengen. ESO is ook de Europese partner van de revolutionaire telescoop ALMA, het grootste astronomische project van dit moment. En op Cerro Armazones, dicht bij Paranal, bouwt ESO de 39-meter Europese Extremely Large optical/near-infrared Telescope (E-ELT), die ‘het grootste oog op de hemel’ ter wereld zal worden.
