Sinds haar oprichting in 1633 als observatorium bij de Leidse universiteit, heeft de “Leidse Sterrewacht” een leidinggevende rol gespeeld in de geschiedenis van de astronomie. De Leidse sterrenwacht is het oudste universiteitsobservatorium ter wereld (Sterrenwacht Parijs-Meudon dateert van 1667 en het Koninklijk Observatorium van Greenwich dateert van 1675) en bekende directeuren van deze sterrenwacht waren onder andere Willem de Sitter, Ejnar Hertzsprung en Jan Oort.
De Leidse sterrenkunde vond haar oorsprong in de aankoop van het kwadrant van Snellius eind 1632. In de 17de en 18de eeuw was de sterrenwacht gehuisvest op het dak van het Academiegebouw aan het Rapenburg, maar sinds 1861 is de “Oude Sterrewacht” operationeel op haar huidige locatie Hortus botanicus aan de Witte Singel. De Nederlandse astronoom Frederik Kaiser (1808-1872) speelde een cruciale rol bij het tot stand komen van de Leidse sterrenwacht. In 1835 verkreeg hij een ere-doctoraat voor zijn nauwkeurige bepaling van het tijdstip van dichtste nadering tot de Zon voor de passage van de komeet Halley en in 1838 werd hij de directeur van de Leidse sterrenwacht waarvoor hij grootse plannen had. Onder zijn impuls kreeg de Leidse universiteit een nieuwe sterrenwacht waarvan het ontwerp was gebaseerd op de architectuur van het keizerlijke Pulkowa observatorium te Sint-Petersburg in Rusland. In 1860 begon Kaiser met de inrichting van de sterrenwacht op de nieuwe locatie aan de Hortus botanicus nabij de Witte Singel. Kaiser was een overtuigd refractor aanhanger en hij verkoos lenzentelescopen (Merz, Molteni, von Steinheil en von Fraunhofer) als nieuwe instrumenten. Bovendien verkreeg Leiden een meridiaancirkel van Pistor en Martins met een Merz und Mahler lenzenkijker. Het oude observatorium op de Academie werd in 1864 gesloopt.
In 1872 werd Hendricus van de Sande Bakhuyzen directeur van de Leidse sterrenwacht en hij werkte als lid van de Internationale Vereniging van Graadmeting voornamelijk met de meridiaankijker. In 1885 werd de 16,6 cm refractor vervangen door een 26,6 cm lenzentelescoop gebouwd door de firma Repsold und Söhne uit hamburg. De hoofdlens werd besteld bij de beroemde Amerikaanse lenzenslijper Alvan Clark, die tevens de 102 cm lens construeerde voor werelds grootste refractor op het Yerkes observatorium te Williams Bay – Wisconsin in de VSA. Deze 26,6 cm Repsold refractor werd gebruikt voor de observatie van dubbelsterren en behoort tezamen met de 26,6 cm Merz refractor van het museum Sonnenborg in Utrecht tot de grootste lenzenkijkers voor visueel gebruik in de BeNeLux. In 1908 volgde Ernst Frederik van de Sande Bakhuyzen zijn broer op als directeur van het observatorium. Tot de Eerste Wereldoorlog was de Nederlandse natuurkundige-kosmoloog Willem de Sitter (1872-1934) er hoogleraar theoretische astronomie op voorspraak van Jacobus Kapteyn (1851-1922). Na de modernisering van de sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht, was Kapteyn ervan overtuigd dat ook de “Leidse Sterrewacht” een verjongingskuur nodig had. Bovendien streefden Kapteyn en de Sitter een hogere publicatie ratio van onderzoeksresultaten na, alsook betere verloningen voor het stafpersoneel. In 1919 werd de Sitter directeur van de Leidse sterrenwacht en werd de fotografische refractor intens gebruikt door de Deense astronoom Ejnar Hertzsprung (1873-1967). Deze dubbele refractor kwam in 1898 naar Leiden in het kader van het Franse Cartes du Ciel projekt. Na zijn pensioen aan de Groningse universiteit in 1921 vervoegde Jacobus Kapteyn de Leidse sterrenwacht om de reorganisatie aan te vatten.
Voortaan publiceerden Nederlandse astronomen hun rapporten in het Bulletin of Astronomical institutes of the Netherlands (BAN – werd Astronomy & Astrophysics in 1969). Het observatorium werd, geënt op het systeem van het Greenwich Observatory, opgesplitst in drie afdelingen, elk met eigen rekenaars: de meridaan afdeling, de astrofysische afdeling en de afdeling theoretische sterrenkunde. In 1923 kreeg instrumentenmaker H Zunderman zijn technische afdeling . Datzelfde jaar sloot Leiden een akkoord met de “Unie Sterrewag” in Johannesburg – Zuid-Afrika om waarnemingen te verrichten aan de Zuidelijke sterrenhemel. In 1924 vertrok Hertzsprung naar Zuid-Afrika om er met de 26 cm Franklin-Adams telescoop variabele sterren te gaan waarnemen. Datzelfde jaar sticht de Nederlandse ingenieur Joan George Erardus Voûte (1879-1963) met financiële steun van theeplantage eigenaar Karel Bosscha een koloniale sterrenwacht voor de “Nederlandsch-Indische Sterrenkundige Vereeniging” (NISV) in de Indonesische Archipel. In de zomer van 1928 nemen Nederlandse astronomen de 60 cm dubbele Zeiss-refractor in gebruik op de Bosscha sterrenwacht te Lembang (Nederlands-Indië). In 1959 werd het observatorium aan Indonesië geschonken.
van 2,25 m staat in de Zuid-koepel van de Leidse Sterrewacht - Foto: Philip Corneille
Na de Tweede Wereldoorlog werd de Nederlandse astronoom Jan Hendrik Oort (1900-1992) directeur van de Leidse sterrenwacht. Onder zijn impuls werden de radio telescopen van Dwingeloo en Westerbork gerealiseerd en werden Nederlandse sterrenkundigen toonaangevend in de radio astronomie. Aan de hand van de concentraties neutraal waterstof bepaalde hij de rotatie en de vorm van ons sterrenstelsel (de Melkweg) en hij lag aan de basis van de Opik-Oort wolk, een reservoir van kometen aan de rand van het zonnestelsel. Oort was directeur tot 1970 maar bleef tot aan zijn dood in 1992 actief op de leerstoel astronomie! Medio de jaren 1950 verhuisde de Meridiaankijker naar het Boerhaave museum en drong de hinderlijke lichtvervuiling in West-Europa de astronomen in een zoektocht naar betere meteorologische sites. Dankzij een goede astronomische “seeing” op het Leids Zuidelijk waarnemingsstation Hartebeesportdam in Zuid-Afrika, begonnen astronomen er een reeks site tests voor een locatie voor een Europese Zuidelijke sterrenwacht. In 1958 werd de 90 cm “lightcollector” telescoop op het Leiden Southern station geïnstalleerd en observaties wezen uit dat de regio geschikt was.
Begin de jaren 1960 verkozen Europese astronomen, mede door de politieke situatie in Zuid-Afrika, het Zuid-Amerikaanse Andes gebergte als locatie voor de Europese Zuidelijkse sterrenwacht (ESO – European Southern Observatory). ESO werd in 1962 opgericht en sinds haar oprichting heeft deze intergouvernementele organisatie met Adriaan Blaauw (1970-1974), Lodewijk Woltjer (1975-1987), Harry van der Laan (1988-1992) en huidig directeur Tim de Zeeuw (2007- ) meer dan de helft van de tijd een Leidse hoogleraar aan het bewind gehad. Begin de jaren 1970 kreeg het historische gebouw “Leidse Sterrewacht” de status van rijksmonument en verhuisde de vakgroep sterrenkunde naar het Huygens laboratorium om vervolgens in 1997 in het nieuwe Jan H. Oortgebouw te worden ondergebracht. Medio 2010 onderging de “Oude Sterrewacht” een zeer grondige restauratie, waarmee recht werd gedaan aan de historisch-wetenschappelijke betekenis van het monumentale gebouw.
gerestaureerde Leidse Sterrewacht - Foto: Philip Corneille
Anno 2012 is de herboren Leidse sterrenwacht mooier dan ooit. Op het hoofdgebouw staan vier koepels; de grote Noord koepel & kleine Zuid koepel, de Oostkoepel en de Westkoepel. De grote & kleine koepel zijn opgebouwd uit een stalen frame en huisvesten respectievelijk de 26,6 cm Repsold refractor en de 16,6 cm Merz refractor. De Oost- en de Westkoepel zijn vervaardigd uit hout en krijgen weldra telescopen die door eerstejaarsstudenten zullen worden gebruikt voor diverse practica. Naast het hoofdgebouw prijken twee afzonderlijke torens: de West- en Oost-toren. De Astrografische Oost-toren uit 1974, met een koepel vervaardigd uit staal, bekleed met polyester platen, huisvest de Leidse fotografische refractor. Deze dubbele lenzenkijker bestaat uit een 33 cm foto-kijker en een 15 cm volg-kijker, beide geïntegreerd in een balkvormige kijkerbuis met een brandpuntsafstand van 524 cm in een Engelse montering. De West-toren huisvest de 46 cm Zunderman reflector met een brandpuntsafstand van 663 cm in een vorkmontering. De prachtige bibliotheek en leszaal, die werd gebruikt door illustere wetenschappers (Nobelprijs winnaars), waaronder Albert Einstein (1921), Hendrik Antoon Lorentz (1902) en Pieter Zeeman (1902), ademt geschiedenis. De Werkgroep Leidse Sterrewacht (WLS) organiseert maandelijkse rondleidingen in de week van eerste kwartier (Maan) met een publieksprogramma. De Amerikaanse astronoom Harlow Shapley zei ooit: “Leiden is the place where they grow tulips and astronomers for export!” Bijna een eeuw later is deze uitspraak nog steeds geldig en gebruiken Leidse universitaire astronomen moderne telescopen van de observatoria op La Palma, op Hawaii, in Chili en zelfs in de ruimte!
